Relief z Łuku Tytusa: pochód z trofeami zdobytymi w Jerozolimie m.in. menora ze zniszczonej świątyni Salomona
Co mówi sama Biblia o świeczniku ? Księga Wyjścia 25,31-40
(Wj 25,31–40)
Zrobisz też świecznik ze szczerego złota. Z tej samej bryły wykujesz świecznik wraz z jego podstawą i jego trzonem; jego kielichy, pąki i kwiaty będą z jednej bryły. 32 Sześć ramion będzie wychodzić z jego boków; trzy ramiona świecznika z jednego jego boku i trzy ramiona świecznika z drugiego jego boku. 33 Trzy kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami będą na jednym ramieniu, i trzy kielichy z pąkami i kwiatami kształtu kwiatów migdałowych – na drugim ramieniu. Tak będzie na sześciu ramionach wychodzących ze świecznika. 34 Na świeczniku zaś będą cztery kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami. 35 A pąk jeden będzie pod dwoma wychodzącymi z niego ramionami z jednej bryły i pąk jeden pod dwoma [następnymi] ramionami świecznika z jednej bryły. Tak [niech będzie] pod sześcioma ramionami wychodzącymi ze świecznika. 36 Pąki te i ramiona będą wychodzić z samego świecznika i będą [wykonane] z jednej bryły szczerego złota. 37 I uczynisz siedem lamp, i ustawisz te lampy w ten sposób, ażeby oświecały tę stronę, która jest przed nimi. 38 Szczypce też i naczynia do knotów uczynisz ze szczerego złota. 39 Z talentu szczerego złota należy wykonać świecznik i wszystkie przybory należące do niego. 40 Uważaj zaś pilnie, aby go wykonać według wzoru, jaki zobaczyłeś na górze. (Wj 25,31–40)
Replika menory. Stare Miasto. Jerozolima
Oryginalna menora ustawiona w Pierwszym Przybytku jest opisywana w Biblii przy przekroczeniu przez Izraelitów rzeki Jordan. Prawdopodobnie świecznik znajdował się w nim, gdy Przybytek był ustawiony w Szilo (Joz 18,1-8)
Symbolika
Menora jest jednym z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych symboli używanych w żydowskiej sztuce kultowej[3]. Według niektórych interpretacji, jej kształt ma stanowić symboliczne nawiązanie do rajskiego Drzewa Życia, którego owoce miały zapewniać nieśmiertelność[18][19], biblijnych siedmiu dni stworzenia świata (sześć dni i Szabat), siedmiu dni tygodnia[20], siedmiu kontynentów[2], krzewu gorejącego[8][20], lub Bożego Natchnienia (Ruach Hakodesz)[20]. Jest także traktowana jako symbol judaizmu, a jej wizerunek jest używany w herbie państwa Izrael[4].
Znawcy roślin biblijnych uważają, że inspiracją dla jej kształtu była roślina szałwia judejska[3][21] (według „Polskiego Słownika Judaistycznego” uważanej niegdyś za środek, zapewniający nieśmiertelność[3]) lub dziewanna synajska[21].
Funkcja menory w Świątyni
„The Jewish encyclopedia”, powołując się na Talmud i traktaty Miszny, opisuje jej prawdopodobne usytuowanie i obsługę świecznika przez kapłanów świątynnych. Menora miała być ustawiona w taki sposób, że jej ramiona były skierowane na wschód i zachód (Menachot XI, 7). Z taką tezą nie zgadzał się Majmonides, który uważał, że świecznik był ulokowany prostopadle do długości Świątyni, czyli na linii północ-południe. Zdanie Majmonidesa było podważane przez Joszuę Boaz ben Simon Baruch w komentarzu „Shilṭe ha-Gibborim” (XXXI 26b) oraz przez XII-wiecznego żydowskiego teologa Abrahama ibn Dauda[2].
Traktat Miszny „Szabbat” (22b) wskazywał, że środkowa lampa, nazywana Ner ha-Ma'arabi (= „Lampa Zachodnia”) lub Ner Elohim („Lampa Elohim”) paliła się przez cały dzień, a oliwa była w niej uzupełniana wieczorem. Zbiornik lampy mieścił oliwę w ilości równej objętości trzech jajek, która miała zapewnić ciągłość palenia się płomienia podczas najdłuższej nocy zimowej (Menachot 89a). Traktat porządku Kodaszim „Tamid” III, 9, oraz traktat porządku Moed „Joma” 33a wyjaśniają, że środkowa lampa służyła do zapalania od niej pozostałych lamp, które (oprócz dwóch skrajnych po wschodniej stronie) były czyszczone i napełniane oliwą wcześnie rano. Dwie pominięte lampy czyszczono i napełniano dopiero po porannym nabożeństwie[2].
Z czasem palenia się lamp świątynnego świecznika związana jest historia, która stała się genezą święta Chanuka. W trzy lata po zbezczeszczeniu Świątyni przez Antiocha IV powstańcy pod wodzą Judy Machabeusza zwyciężyli Seleucydów i 25 kislew 164 p.n.e. (lub 165 p.n.e.[15][16]) zdobyli Jerozolimę, odzyskując Świątynię. Juda dokonał jej rytualnego oczyszczenia, ale odnaleziono tylko jeden dzban oliwy zabezpieczonej pieczęcią arcykapłana. Taka ilość powinna wystarczyć na utrzymanie w lampie (ner tamid) płomienia tylko przez jeden dzień, ale płomień utrzymywał się aż przez osiem dni. Wydarzenie zostało upamiętnione świętem Chanuka (zwanym też Świętem Świateł – hebr.: Chag ha-Orim), które rozpoczyna się 25 dnia kislew i trwa przez osiem dni[17].
Osobny artykuł: Chanuka.
Traktat „Tamid” (Ic) opisuje, że przed świątynną menorą ustawiona była trzystopniowa drabina o szerokości 3 tefach (około 91,44 cm) i takiej samej wysokości. Przed świecznikiem wykonanym przez Besaleela ustawiona była drabina z drewna akacjowego, zaś drabina ustawiona w Świątyni Salomona była wykonana z marmuru[2].
Gdzie dziś jest menora ?
Brytyjski archeolog Sean Kingsley uważa, że świecznik z resztą precjozów świątynnych wrócił później do Palestyny. Twierdzi, że w „Chronographii” Teofana Wyznawcy znalazł informację, jakoby Genzeryk, król Wandalów, który w 455 roku zdobył Rzym, zagarnął tam także łupy Tytusa z Jerozolimy i przewiózł je do Kartaginy. Następnie, według Kingsleya, po pokonaniu w 533 roku Wandalów przez Belizariusza, skarby świątynne przetransportowano do Konstantynopola, skąd około 560 roku miały trafić do Jerozolimy. W obliczu najazdu Persów w 614 roku, miały zostać zdeponowane w klasztorze Świętego Teodozego w pobliżu Betlejem
Autorzy związani ze światem judaistycznym zwracają uwagę na wiele teorii, w myśl których skarby ze Świątyni Jerozolimskiej miałyby się znajdować w Watykanie
